ایران در حال حاضر، در شرایط «پنجره جمعیتی یعنی بهترین ساختار سنی برای برنامه‌ریزی پیشرفته و توسعه قرار دارد و جمعیت فعال اقتصادی یعنی سنین ١۵ تا ۶۴ سال آن، به بالاترین درجه فراوانی در ساختار سنی جمعیت رسیده است. اما این پنجره برای همیشه باز نمی‌ماند. بر اساس پیش‌بینی کارشناسان، پنجره جمعیتی […]
ایران در حال حاضر، در شرایط «پنجره جمعیتی یعنی بهترین ساختار سنی برای برنامه‌ریزی پیشرفته و توسعه قرار دارد و جمعیت فعال اقتصادی یعنی سنین ١۵ تا ۶۴ سال آن، به بالاترین درجه فراوانی در ساختار سنی جمعیت رسیده است.
اما این پنجره برای همیشه باز نمی‌ماند. بر اساس پیش‌بینی کارشناسان، پنجره جمعیتی حدود چهار دهه باز می‌ماند و حدود سال ١۴٢۵ بسته خواهد شد. با این وجود، پنجره جمعیتی زمانی فرصت محسوب می‌شود که کشور نیاز به نیروی کار داشته و زمینه اشتغال مولد فراهم آمده باشد. شواهد نشان می‌دهد که در حال حاضر، فرصت اشتغال در ایران محدود است. لذا در شرایط حاضر و ادامه وضع موجود، این پنجره جمعیتی فرصت نیست و می‌تواند نوعی تهدید جمعیتی به‌شمار آید. در نتیجه، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی کلان کشور باید به گونه‌ای باشد که طی دو دهه آینده (که پنجره جمعیتی تا حدی بسته می‌شود)، از توان بالقوه این جمعیت حداکثر استفاده را بکند و آن را به فرصت تبدیل نماید و از تهدیدات آن بکاهد.
تغییرات ساختار سنی جمعیت در ایران
جمعیت ایران از حدود سال ١٢٨۵ با کاهش سطح مرگ و میر و ثبات نسبی باروری در سطح بالا، دوره اوّل گذار جمعیتی را آغاز کرد. باروری بالا نیز خیلی دوام نیاورد و در حدود دوره ١٣٧٠-١٣۶۵ سیر نزولی را آغاز کرد (نمودار ١). در نتیجه، از نسبت افراد کمتر از ١۵ سال در کل جمعیت کاسته شد .از سال ١٣٣۵ تا ١٣۶۵، همواره جمعیت زیر ١۵ سال، بیش از ۴٠ درصد جمعیت کل کشور بوده است. این میزان پس از سال ١٣۶۵ رو به کاهش می‌گذارد، به طوری که در سال ١٣٧۵ با ۶ درصد کاهش به ٣٩/۵ درصد می‌رسد. بنابراین جمعیت کمتر از ١۵ سال ایران، برای اولین بار به میزانی کمتر از ۴٠ درصد می‌رسد. پس از این سال، کاهش مورد نظر ادامه یافته و در عوض، جمعیت ۶۴-١۵ سال با افزایش یافته و در آغاز دهه ٨٠، جمعیت کشور وارد پنجره جمعیتی شده است. یعنی در سال ١٣٨۵ بیشتر جمعیت کشور یعنی ۶٩/٧ درصد جمعیت در گروه سنی ۶۴-١۵ سال قرار گرفته است. قرار گرفتن اکثریت جمعیت در گروه سنی فعال، حاکی از وارد شدن جمعیت ایران به پنجره جمعیتی است و این فرصت طلایی بالقوه برای پیشرفت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران است. در سال ١٣٩٠ باز هم از جمعیت زیر ١۵ سال کاسته شده و بر جمعیت حاضر در سن فعالیت افزوده شده است، به طوری که ٧٠/٩ درصد جمعیت در گروه سنی ۶۴-١۵ سال قرار دارند (مرکز آمار ایران ١٣٩٠). مطابق پیش‌بینی‌های سناریوی حد وسط بخش جمعیت سازمان ملل متحد (٢٠١٢) این پنجره تنها به مدت تقریباً چهار دهه و تا حدود دوره ١۴٣٠-١۴٢۵ باز خواهد بود. پس از آن و با افزایش جمعیت ۶۵ ساله و بالاتر، به تدریج از سهم نسبی جمعیت واقع در سنین کار و فعالیت اقتصادی کاسته خواهد شد. این وضعیت ناشی از افزایش سهم نسبی جمعیت سالخورده در کل جمعیت کشور است.
پیامدهای اقتصادی پنجره جمعیتی
گذار سنی و پنجره جمعیتی به همراه توانمندسازی و رشد باسوادی نیروی انسانی، بستری برای پیشرفت اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی و سیاسی است. در دوره‌ای که پنجره فرصت گشوده می‌شود، آثار زیر را می‌توان مشاهده کرد:
١. هزینه‌های عمومی که در برنامه‌های اجتماعی نظیر آموزش و بهداشت صورت گرفته بود به سمت سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولیدی و زیرساخت‌ها هدایت می‌شود.
٢. در سطح خرد نیز خانواده‌ها می‌توانند هزینه‌های جاری را به سمت پس‌انداز و ارتقای استانداردهای زندگی جهت دهند.
٣. افزایش تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه: افزایش درصد جمعیت در سن کار نسبت به کل جمعیت موجب افزایش تولید ناخالص داخلی می‌شود- به عبارت دیگر افزایش تعداد تولیدکنندگان (جمعیت در سن کار) نسبت به تعداد مصرف کنندگان (جمعیت کودکان و نوجوانان و سالمندان) به طور طبیعی افزایش تولید سرانه را بدنبال دارد.۴. نیروی جوان و فعال کشور، قابلیت بالقوه برای تحقق اهداف انقلاب اسلامی در سطح ملی و جهانی دارد. به‌ویژه آنکه، اکثریت جمعیت مذکور، دوران انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را مشاهده و یا تجربه کرده و از ظرفیت و تعلق‌خاطر بالا، برای انجام رسالت انقلابی و اسلامی برخوردارند.به طورکلی شرایط ترکیبی و رفتاری پنجره جمعیتی عبارتند از: افزایش عرضه نیروی کار، افزایش مشارکت زنان، کاهش نسبت‌های وابستگی (بار تکفل)، تعامل تغییرات ساختار سنی جمعیت با چرخه زندگی اقتصادی تولید و مصرف، افزایش قدرت پس‌اندازها و سرمایه‌گذاری، بهبود و توسعه سرمایه انسانی، افزایش کیفیت جمعیت و …، فرصت و پتانسیل‌های زیادی برای اثرگذاری مثبت بر رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی فراهم می‌کنند. جوانی جمعیت علاوه بر اینکه نیروی کار کافی برای رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌کند، بازاری وسیع در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌دهد،زیرا نیروی جوان بیشتر مصرف می‌کند و نیاز به کالاهای اساسی برای شروع زندگی مشترک و ادامه آن دارد؛ بنابراین دو فاکتور اصلی یعنی نیروی کار و وجود بازار وسیع برای فروش کالاهای تولید شده، هر دو در آن واحد در ساختار سنی جمعیتی ایران حضور دارند.
تهدیدهای پنجره جمعیتی
این قصه روی دیگری هم دارد؛ این جمعیت بالای جوان اگر برنامه‌ریزی مناسبی برای به کارگیری ظرفیت آن در پیشرفت و توسعه اقتصادی و اجتماعی وجود نداشته و بیکاری افزایش داشته باشد، می‌تواند علاوه بر مسائل و مشکلات فرهنگی و اجتماعی و روانی، تهدیدی برای نظام سیاسی به بار آورد. مطالعات متعدد نشان داده اند که جمعیت جوان، به دلیل نیروی جوانی و بالا بودن مطالبات آنها، اگر مکانیسم‌هایی برای کاری گیری آن ها در نظام اقتصادی و اجتماعی وجود نداشته باشد، تهدیدی سیاسی بالقوه خواهند بود و توطئه دشمنان و ظرفیت رسانه‌ها، به‌ویژه شبکه‌ها و فضای مجازی می‌تواند این تهدید بالقوه را به بالفعل تبدیل کند.عدم استفاده بهینه از فرصت پنجره جمعیتی یعنی: افزایش بیکاری، اشتغال ناقص، اعتراضات اجتماعی و سیاسی، افول سرمایه انسانی و اجتماعی، کاهش منابع تأمین اجتماعی و نهایتاً تبدیل سالمندی به تهدید از سال ١۴٠۵ به بعد، کشور ایران وارد مرحله اوّل سالخوردگی جمعیت می‌شود: یعنی ٧ درصد جمعیت کشور سالمند می‌شوند و سن آن ها از ۶۵ سال به بالا خواهد بود که در حال حاضر سهم این جمعیت ۵ درصد است. جمعیت سالخورده آینده را جوانان امروز تشکیل خواهند داد. بنابراین برای داشتن یک جمعیت سالخورده دارای رفاه نسبی، می‌بایست نیازهای جوانان امروز از قبیل، اشتغال، مسکن، ازدواج، سلامت جسمی و بهره‌مندی از تسهیلات رفاهی را فراهم کرد. در این صورت می‌توانیم به آینده‌ای مناسب برای جمعیت کشور امیدوار باشیم. اگر برای نسل جوان و در سن کار امروز اشتغال کامل ایجاد شود، در آینده سالمندان توانایی خواهیم داشت.
منبع : ساعت ۲۴
