شخصیت‌شناسی آقا علی مدرس زنوزی

به گزارش نبأخبر،آقاعلى مدرس زنوی طبق نوشته خودشان در ذى‌قعده 1234 ق (برابر با 1197 ش و 1818 م)، در اصفهان متولد شد و در سه سالگى (1237) به‌همراه پدر عالم خود به تهران مهاجرت كرد. مقدمات علوم را از جمله ادبيات عرب، منطق، «شرح تجريد» قوشچى و «معالم الأصول» را در حوزه تهران فراگرفت و سپس توفيق تشرف به محضر منقول و معقول پدرش را يافت. در منقول، «شرح لمعه» و «قوانين» و در معقول، «شوارق الإلهام» فياض لاهيجى، «شرح اشارات» خواجه نصيرالدين طوسى و «مبدأ و معاد» ملا صدرا. اين استفاده تا پايان عمر پدرش- 1257- كه آقاعلى 23 ساله بود، ادامه يافت.
آقاعلى پس از مرگ پدر براى تحصيل و تكميل منقول به عتبات عاليات مشرف شد. از چند و چون اين سفر علمى، اطلاعى در دست نيست، اما ظاهرا طولانى نبوده است. سپس سه سال در حوزه اصفهان در محضر اساتيد آن حوزه به تكميل معقول پرداخت. آقاعلى در محضر ميرزا حسن نورى، «اسفار» و «مفاتيح الغيب» ملا صدرا و «شفاى» ابن سينا را تلمذ كرده است.
آقاعلى در حوزه اصفهان علاوه بر ميرزا حسن، از محضر سيد رضى لاريجانى (متوفى 1270)، ملا محمدجعفر لاهيجى لنگرودى، حاج محمدابراهيم نقشه‌فروش نيز استفاده كرد. آقاعلى سپس براى استفاده از محضر ملا آقا قزوينى (متوفى 1282) به قزوين رفت. وى ملا آقا را بحرى موّاج و بى‌كران تعبير مى‌كند، اما به طول اين تحصيل در قزوين اشاره نكرده است. در آثار آقاعلى از ملا آقا به صراحت مطلبى نقل نشده است، اما به احتمال قوى، مواردى را كه آقاعلى به استاد (بدون ذكر نام) استناد كرده، به‌ويژه در تعليقات اسفار، مراد ملا آقا قزوينى است.
وى سپس به اصفهان مراجعت كرد و در خدمت ميرزا حسن نورى، مجددا به تحصيل علوم عقليه پرداخت و بعد از انقضاى پنج سال به تهران مراجعت كرد. مشخص نيست كه مجموع اين سه سفر علمى براى تحصيل معقول پنج سال به طول انجاميده يا اينكه اين پنج سال تنها طول سفر اخير (اصفهان) است.
به‌هرحال، در اين زمان (حدود سال 1270) تحصيلات آقاعلى در معقول به پايان مى‌رسد.
اما او تحصيل منقول را در تهران هم‌زمان با تدريس معقول ادامه مى‌دهد. آقاعلى، مدارج عاليه فقه و اصول، به‌ويژه «رسائل» شيخ اعظم انصارى را نزد ميرزا حسن آشتيانى (1248- 1319) بزرگ‌ترين شاگرد شيخ و صاحب «بحر الفوائد في شرح الفرائد» به پايان مى‌برد.

تدريس‌
مدرس لقب بامسمايى براى آقاعلى مى‌باشد چون ايشان علاوه بر تدريس در زمان تحصيل، سى و هفت سال (1270- 1307) ممحض در تدريس بوده‌اند و آنچه مسلم است اين مدت تدريس در حوزه تهران بوده و غالب هم تدريس فلسفه بوده است.
بلى فراز و نشيب وجود داشته، مثل اينكه ايشان ابتدا هفت سال در مدرسه قاسم خان- در ارك دارالخلافه- فلسفه تدريس مى‌كرده و بعدا بيش از بيست سال مدرس رسمى مدرسه سپهسالار بوده است و مدتى نيز در منزل خود در حالت انزوا بوده، ولى بالاخره در هيچ زمانى تدريس حكمت را رها ننموده‌اند.
در اينكه آقاعلى كدام‌يك از ابواب فقه و در چه مرحله‌اى تدريس مى‌كرده است و شاگردان ايشان در فقه استدلالى چه كسانى بوده‌اند، اطلاعى در دست نيست؛ همچنان‌كه از موضوع و سطح تدريس آقاعلى در كلام و رياضيات نيز خبرى نداريم، اما در زمينه فلسفه، آقاعلى مدرس، به تدريس امور ذيل اشتغال داشته است:
1. اسفار: از تاريخ ذيل بعضى تعليقات اسفار و نيز يادداشت بعضى شاگردان برمى‌آيد كه وى ظاهرا بيش از يك دوره اسفار تدريس كرده است و اين تدريس تا سال 1306؛ يعنى حدود چهل سال ادامه داشته است.
2. المبدأ و المعاد: تقريرات يكى از شاگردان آقاعلى از اين درس به‌جا مانده، ولى تاريخ تدريس مشخص نيست.
3. شرح الهداية الأثيرية: علاوه بر تعليقات به‌جامانده از آقاعلى بر اين كتاب ملا صدرا، ميرزا حسن آشتيانى استاد منقول آقاعلى نزد وى شرح هدايه مى‌خوانده است.
4. الشواهد الربوبية.
5. الهيات شفا.
6. شرح حكمة الاشراق.
تدريس سه مورد اخير با توجه به تعليقات به‌جامانده از آقاعلى، امرى طبيعى است.
به‌هرحال، جمع كثيرى از فضلا از حوزه فلسفى و كلامى آقاعلى مدرس طهرانى در طول چهل سال استفاده كرده‌اند. لازم به ذكر است كه برخى از ايشان در استفاده از محضر آقاعلى و آقا محمدرضا و ميرزا ابوالحسن جلوه مشترك بوده‌اند.

اساتيد
1. پدر بزرگوارش ملا عبدالله مدرس زنوزى، در معقول و منقول؛
2. ميرزا حسن نورى؛
3. ملا آقاى قزوينى (متوفى 1282)؛
4. سيد رضى لاريجانى (متوفى 1270)؛
5. ملا محمدجعفر لاهيجى لنگرودى؛
6. حاج محمدابراهيم نقشه‌فروش؛
7. ميرزا حسن آشتيانى (متوفى 1319)، در منقول.

تلاميذ
1. ميرزا محمدباقر اصطهباناتى (وى در سال 1326 در جريان نهضت مشروطيت در شيراز به قتل رسيد)؛
2. حيدرقلى خان قاجار نهاوندى؛
3. ميرزا حسن كرمانشاهى (متوفى 1336)؛
4. ميرزا هاشم بن حسن اشكورى رشتى (متوفى 1335)، از بزرگ‌ترين اساتيد عرفان در حوزه تهران؛
5. ميرزا على‌اكبر حكمى يزدى (متوفى 1345)؛
6. شيخ غلامعلى شيرازى؛
7. شيخ على نورى، مشهور به شيخ الشوارق، متوفاى حدود 1335؛
8. ميرزا طاهر تنكابنى (متوفى 1360)؛
9. ميرزا لطف‌على صدرالافاضل (دانش تبريزى)، متوفى 1350؛
10. ملا نظرعلى طالقانى، صاحب كتاب كاشف الأسرار، متوفى 1306؛
11. نواب سلطان محمد ميرزا قاجار؛
12. شيخ عبدالنبى مجتهد مازندرانى (متوفى 1344) از فقهاى بزرگ تهران؛
13. ميرزا حسن آشتيانى؛
14. جمال السالكين مولى محمدزمان سوادكوهى آلاشتى متوفى 1322؛
15. جلال‌الدين ابوالفضل عنقاء طالقانى اويسى، متوفى 1333؛
16. شيخ‌الرئيس ابوالحسن ميرزاى حيرت، شاعر و اديب حكيم؛
17. آقا ميرزا عبدالمجيد زنجانى؛
18. ميرزا ابوالفضل رشتى، متوفى حدود 1316؛
19. ميرزا جعفر آشتيانى، مشهور به ميرزاى كوچك پدر آقا ميرزا مهدى آشتيانى؛
20. آخوند ملا محمد آملى (متوفى 1336)، پدر آقا شيخ محمدتقى آملى؛
21. آقا سيد على صدرالعرفاى صفاى سمنانى (متوفى 1348)؛
22. آقا سيد محمد بن محسن زنجانى (متوفى حدود 1358)؛
23. آقا ميرزا ابراهيم حكمى ابتهاج‌الحكماء، داماد آقاعلى، متوفى 1332؛
24. ميرزا محمدحسين صفاى اصفهانى (متوفى 1322)، مدرس اشارات و شرح فصوص؛
25. ميرزا محمدعلى اصفهانى، متخلص به حكيم (متوفى 1343)؛
26. شيخ محمد رشتى كه به دستور آقاعلى تعليقات اسفار استاد را در يك نسخه گرد آورد.
27. ميرزا ابوالفضل طهرانى نورى، پسر صاحب مطارح الانظار، متوفى 1316؛
28. آقا ميرزا ابراهيم زنجانى؛
29. محمدمعصوم شيرازى، مشهور به نايب‌الصدر، صاحب طرائق الحقائق؛
30. محمدعلى كرمانشاهى؛
31. عبدالعلى عراقى گرمرودى.

تأليفات‌
1. حواشى و تعليقات بر اسفار؛
2. رسالة في التوحيد؛
3. سبيل الرشاد في إثبات معاد؛
4. رسالة في الوجود الرابطي (ج 25، ص 38)؛
5. الرسالة الحملية (ج 7، ص 92)؛
6. تعليقات الشواهد الربوبية؛
7. الحاشية على شرح الهداية الأثيرية (ج 6، ص 138)؛
8. تعليقات على حواشي صدرالمتألهين على إلهيّات الشفاء؛
9. تعليقات على شرح حكمة الإشراق؛
10. تعليقات شوارق الإلهام (1311)؛
11. تعليقات على حواشي الفياض اللاهيجي على شرح الإشارات؛
12. تعليقات على حواشي والده على حواشي الفياض اللاهيجي على شرح القوشچي على التجريد؛
13. تعليقات لمعات الهيه؛
14. تعليقة واحدة على الحواشي الجمالية على الحواشي الخفرية على شرح القوشچي على التجريد؛
15. تعليقة على حاشية رسالة سرّ القدر؛
16. رسالة في أحكام الوجود و الماهية؛
17. رساله حقيقة محمدية؛
18. تاريخ حكما از ملا صدرا به بعد؛
19. رساله سرگذشت (در طرائق الحقائق)؛
20. مقدّمه كشف الأسرار في شرح أسرار الآيات ملا صدرا؛
21. تقريظ على مفاتيح الغيب ملا صدرا؛
22. تقريظ رساله إيضاح الأدب؛
23. بقاياي أصول الحكم في شرح أثولوجيا؛
24. بقاياي اشعار و غزليات؛
25. التعليقات الأصولية بر رساله ميرزا حسن آشتيانى در منقول؛
26. تقريرات المبدأ و المعاد؛
27. رساله وحدت وجود صوفيه؛
28. رساله فوائد؛
29. مناظره آقاعلى و حاج محمدكريم‌خان كرمانى.

رحلت‌
آقاعلى مدرس پس از عمرى حيات پربركت، در شب شنبه 17 ذى‌القعده سال 1307 ق (مطابق با 1268 ش و 1889 م)، در تهران به رحمت ايزدى پيوست و در شهر رى بين مرقد حضرت عبدالعظيم حسنى و حمزه (ع) مدفون شد.

منابع مقاله‌
مجموعه مصنفات حكيم مؤسس آقاعلى مدرس طهرانى، ج 1، مقدمه مجموعه (73 22)، انتشارات اطلاعات، تهران، 1378.